Pomnik Ilinden/Makedonium w Kruszewie.

W kraje byłej Jugosławii można znaleźć miejscówki z bardzo oryginalną architekturą.

W Macedonii Na Wzgórzu Gumenja w Kruszewie znajduje się pomnik Ilinden zwany też Makedonium.

Kruszewo to miasto położone na wysokości 1250 m n.p.m. i jest uważane za najwyżej położone miasto na Bałkanach. Właściwie jest to miasto-muzeum.

Pomnik Ilinden upamiętnia członków ruchu oporu w powstaniu Ilinden z roku 1903. Powstanie było wymierzone w panowanie osmańskie. W wyniku buntu, na czele którego stanął nauczyciel Nikola Kareva udało się wyzwolić niewielkie terytorium dookoła Kruszewa. W ten sposób powstała pierwsza republika na terenie Bałkan. Niestety po dwóch tygodniach wróciło pod panowanie osmańskie, a w odwecie zostało straconych 9000 osób. Powstanie wywarło tak ogromne wrażenie na Macodończykach, że wzmianka o nim występuje w ich hymnie narodowym. Jest to jedno z najświętszych wydarzeń w dziejach Macedonii, a niechęć do Turków pozostaje żywa do dzisiaj.

Pomnik upamiętnia również bojowników o wolność w czasie II wojny światowej.

Od 50 tych lat w Macedonii przewijał się pomysł na postawienie pomnika upamiętniającego bohaterów narodowych, ale dopiero w latach 60 tych coś się ruszyło w temacie. Na rok 1969 została przewidziana w Macedonii wizyta Josipa Broz-Tito. Było to doniosłe wydarzenie i władze Macedonii postanowiły zrobić wrażenie na przywódcy Jugosławii, budując miejsce pamięci bohaterów Macedonii. Początkowo brano pod uwagę oprócz Kruszewa, miasto Bitola. Ostatecznie wygrało Kruszewo ze względu na swoją historię. Pomnik miał stanąć na wzgórzu Gumenja skąd roztacza się widok na całą okolicę. Wzgórze było też miejscem, w którym znajdowała się siedziba Nikoli Kareva, a po stłumieniu powstania przez Turków w tym właśnie miejscu rozstrzelano większość jego uczestników.

Konkurs projektów wygrało małżeństwo Grabul – dzięki temu, że Jordan Grabul pochodził z Macedonii, brał udział w walkach o wyzwolenie Macedonii oraz że był zwolennikiem Komunistycznej Partii Jugosławii. Jak się okazało później, dla komisji był to ciężki wybór, ponieważ prawie od początku trwała walka pomiędzy architektami a komisją ds. pomnika. Grabulowie chcieli, aby pomnik wg ich projektu był abstrakcyjny. Komisja oczekiwała bardziej tradycyjnej formy. Doszło do tego, że z komisją rozmawiała wyłącznie Iskra Grabul. Przez kłótnie postępy w budowie były bardzo powolne i zaczęto się bać, że pomnik nie zostanie wybudowany na 70 tą rocznicę powstania Illinden, czyli 2 sierpnia 1973 roku (o błyśnięciu przed Tito nie było nawet mowy). Komisja w obliczu katastrofy terminowej postanowiła odpuścić i dała wolną rękę projektantom. Niestety było już za późno i pomnik został ukończony rok później. To nie koniec problematycznych historii związanych z pomnikiem.

Otwarcie pomnika było wielkim wydarzeniem w Macedonii, ale znaleźli się niezadowoleni z powstania obiektu. Niezadowolona była część mieszkańców Krurszewa. Niewielkie miasto, do którego jest dosyć ciężko dotrzeć ze słabą infrastrukturą, było wg miejscowych słabym kandydatem na narodowy pomnik, który miał przyciągać krajan z całej Macedonii. Było to też wg nich wywalenie pieniędzy w błoto za które można było wybudować bardziej potrzebne obiekty. Druga sprawa to kontrowersyjny wygląd pomnika, czyli to, czego obawiała się wspomniana już wcześniej komisja. Długo to trwało ale z czasem przyzwyczajono się do wyglądu obiektu, a nawet zaczęto wykorzystywać jego wizerunek na banknotach.

Od czasu powstania Ilinden co roku odbywają się w nim obchody upamiętniające powstanie narodowe. W roku 1990 do Ilinden sprowadzono szczątki przywódcy powstania antytureckiego – Nikoli Kareva. Od 2016 roku co roku teren należący do Ilinden gości lokalny festiwal muzyki elektronicznej. W 2003 roku przeprowadzono pierwszą renowację obiektu. Kolejną w roku 2016 – została ukończona w 2018 (ja byłam w 2017 roku, czyli podczas prac). Pomnik jest znany na całym świecie. W 2018 roku australijski magazyn poświęcony architekturze uznał macedoński pomnik jako jeden z 10 najbardziej unikalnych budynków na świecie.

Oficjalną nazwą pomnika zostało Ilinden od św. Eliasza, którego święto obchodzi się 2 sierpnia – dniu kiedy wybuchło powstanie w Kruszewie. Makedonium to nieformalna nazwa pomnika od…nazwy firmy, która go wybudowała.

Pomnik to tak naprawdę spory kompleks kilku obiektów. Od głównego wejścia wiedzie ścieżka do głównego pomnika. Pierwszą rzecz, którą się mija to rzeźby zatytułowane „Łańcuchy”. Symbolizują one zerwane pęta niewoli tureckiej i innych okupantów.

Kawałek dalej przecina się kopiec krypty. Na każdej z jego dwóch ścian są tabliczki z 58 nazwiskami i wydarzeniami historycznymi Macedonii (są ułożone chronologicznie). Jest to też miejsce spoczynku bohaterów macedońskich. W czasach istnienia Jugosławii Ilinden był celem szkolnych wycieczek jako świetne narzędzie edukacyjne. Co ciekawe wśród tabliczek nie ma niczego z historii II wojny światowej. Ostatnie wydarzenie to – utworzenie w roku 1903 Macedońskiego Towarzystwa Naukowo-Literackiego. Nie wiadomo dlaczego, ponieważ o tabliczkach zadecydowało małżeństwo projektantów. Poskutkowało to tym, że w przyszłości przy kolejnych projektach pomników pilnowano, aby projektanci skupili się na wydarzeniach II wojny światowej.

Zaraz za kryptą znajduje się amfiteatr i kolorowa płaskorzeźba. Z tego miejsca widać Ilinden.

Ilinden to 25-metrowa betonowa kula z bolcami, w których znajdują się cztery piękne witraże. Kopuła ma niesamowity wygląd, który jednym przypomina serce, innym wirusa, minę wodną albo maczugę/buławę, która na tych terenach była popularną niegdyś bronią.