Kolegiata w Nowym Stawie – Bazylika Żuławska.
W Nowym Stawie jednym z najważniejszych zabytków jest średniowieczna kolegiata św. Mateusza Apostoła, opiekuna celników.
Kościół jest jedną z największych i najważniejszych budowli gotyckich na Żuławach. Jego budowę rozpoczęto na początku XV wieku i ukończono pod koniec tego samego wieku. Kościół jest bardzo ciekawy. Jest to przede wszystkim kościół obronny. Bardzo masywny, można powiedzieć, że ciężki. Sprawia wrażenie zamku warownego, a nie kościoła. Jego wnętrze jest jasne pomimo mniejszych okien. Nie przytłacza nadmiarem bogatego wyposażenia.
Zbudowany został na planie prostokąta. Jest świątynią trójnawową i orientowaną. Kościół ma dwie wieże i podobnie jak kościół Mariacki w Krakowie są różne (zabrakło pieniędzy na budowę).
Kościół co ciekawe ma płaski, drewniany strop i pomimo przebudowy w XVI wieku zachował swój oryginalny, gotycki charakter.
Kościół w XVI wieku dotknął pożar, w wyniku którego spłonęła większość wyposażenia, a sam budynek został dotkliwie zniszczony. Odbudowa nastąpiła pod koniec XVI wieku i wtedy to prezbiterium dostało sklepienie gwiaździste. W XIX wieku pożar znowu strawił kościół. W czasie II wojny światowej ucierpiał tylko dach i okna świątyni.
Wyposażenie kościoła to barokowy ołtarz z XVII wieku, który wcześniej znajdował się w kościele św. Katarzyny i Magdaleny w Braniewie. W XVIII wieku parafii Nowego Stawu nie było stać na nowy ołtarz. Korzystając więc z okazji, że kościół w Braniewie chciał zastąpić swój stary ołtarz nowym, parafia nowostawska zgłosiła się po demontowany ołtarz. Prawdopodobnie dzięki temu ołtarz możemy dzisiaj oglądać, ponieważ kościół braniewski został zniszczony w trakcie II wojny światowej.
Oprócz głównego ołtarza są jeszcze cztery małe, barokowe.
Chrzcielnica pochodzi z XV wieku.
Ambona jest neogotycka z XIX wieku.
Cmentarz przy kościele działał do 1945 roku. Można na nim zobaczyć kilka starych nagrobków.
